ทุกฺขวิปาเกหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – ญาณจริยาฯ ญาเต จรตีติ – ญาณจริยา ฯ ญาณสฺส เอวรูปา จริยา โหตีติ – ญาณจริยาฯ อยํ ญาณจริยาฯ อญฺญา วิญฺญาณจริยา, อญฺญา อญฺญาณจริยา, อญฺญา ญาณจริยาติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘จริยาววตฺถาเน ปญฺญา จริยานานตฺเต ญาณํ’’ฯ

จริยานานตฺตญาณนิทฺเทโส สตฺตรสโมฯ

18. ภูมินานตฺตญาณนิทฺเทโส

[72] กถํ จตุธมฺมววตฺถาเน ปญฺญา ภูมินานตฺเต ญาณํ? จตสฺโส ภูมิโย – กามาวจรา ภูมิ, รูปาวจรา ภูมิ, อรูปาวจรา ภูมิ, อปริยาปนฺนา ภูมิฯ กตมา กามาวจรา ภูมิ? เหฏฺฐโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทเว [ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทเว (ก.)] อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา ขนฺธธาตุอายตนา รูปํ เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํ – อยํ กามาวจรา ภูมิฯ

กตมา รูปาวจรา ภูมิ? เหฏฺฐโต พฺรหฺมโลกํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต อกนิฏฺเฐ เทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา – อยํ รูปาวจรา ภูมิฯ

กตมา อรูปาวจรา ภูมิ? เหฏฺฐโต อากาสานญฺจายตนูปเค เทเว ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต เนวสญฺญานาสญฺญายตนูปเค เทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา – อยํ อรูปาวจรา ภูมิฯ

กตมา อปริยาปนฺนา ภูมิ? อปริยาปนฺนา มคฺคา จ มคฺคผลานิ จ อสงฺขตา จ ธาตุ – อยํ อปริยาปนฺนา ภูมิฯ อิมา จตสฺโส ภูมิโยฯ

อปราปิ จตสฺโส ภูมิโย จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, จตฺตาริ ฌานานิ, จตสฺโส อปฺปมญฺญาโย, จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย, จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา, จตสฺโส ปฏิปทา, จตฺตาริ อารมฺมณานิ, จตฺตาโร อริยวํสา, จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ , จตฺตาริ จกฺกานิ, จตฺตาริ ธมฺมปทานิ – อิมา จตสฺโส ภูมิโยฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘จตุธมฺมววตฺถาเน ปญฺญา ภูมินานตฺเต ญาณํ’’ฯ

ภูมินานตฺตญาณนิทฺเทโส อฏฺฐารสโมฯ

19. ธมฺมนานตฺตญาณนิทฺเทโส

[73] กถํ นวธมฺมววตฺถาเน ปญฺญา ธมฺมนานตฺเต ญาณํ? กถํ ธมฺเม ววตฺเถติ? กามาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อกุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติฯ รูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติฯ อรูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติฯ อปริยาปนฺเน ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติฯ

กถํ กามาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อกุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ? ทส กุสลกมฺมปเถ กุสลโต ววตฺเถติ, ทส อกุสลกมฺมปเถ อกุสลโต ววตฺเถติ, รูปญฺจ วิปากญฺจ กิริยญฺจ อพฺยากตโต ววตฺเถติ – เอวํ กามาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อกุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติฯ

กถํ รูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ? อิธฏฺฐสฺส จตฺตาริ ฌานานิ กุสลโต ววตฺเถติ, ตตฺรูปปนฺนสฺส จตฺตาริ ฌานานิ อพฺยากตโต ววตฺเถติ – เอวํ รูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติฯ

กถํ อรูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ? อิธฏฺฐสฺส จตสฺโส อรูปาวจรสมาปตฺติโย กุสลโต ววตฺเถติ, ตตฺรูปปนฺนสฺส จตสฺโส อรูปาวจรสมาปตฺติโย อพฺยากตโต ววตฺเถติ – เอวํ อรูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติฯ